A lejohet taklidi (imitimi) në akide?

Para se të fillojmë shqyrtimin tonë në lidhje me këtë çështje, dëshiroj të sqaroj se me termin akide (besim, kredo) nënkuptojmë çdo çështje burimore (usulije) që ka lidhje me kredon për të cilin Allahu i lartmadhëruar na ka urdhëruar që ta besojmë, siç është p.sh. rasti i besimit tek Allahu i Lartësuar dhe cilësitë e Tij, tek engjëjt e Tij, librat e Tij, Ditën e Kiametit, besimin tek paracaktimi, tek e mira dhe e keqja e tij si dhe tek të gjitha çështjet e tjera të botës së fshehtë për të cilat na ka lajmëruar Allahu i Lartësuar dhe i dërguari i Tij (a.s.).

Dijetarët myslimanë janë ndarë në tre mendime të ndryshme në lidhje me çështjen e taklidit (imitimit) në akide. Më poshtë do të vijojmë me shkoqitjen e argumenteve të ofruara nga ithtarët e secilit mendim.

Mendimi i parë: Taklidi në akide është i ndaluar

Sipas përfaqësuesve të këtij mendimi taklidi në akide është i ndaluar, për rrjedhojë çdo njeri i cili sheriatikisht është i obliguar të besojë e ka për detyrë që të shqyrtojë kritikisht argumentet e akides. Ata të cilët janë bërë flamurtarë të këtij mendimi kanë qenë kryesisht kelamistët dhe një grup fukaha-shë (juristësh) [1]. Për këtë ata janë mbështetur në argumentet e mëposhtme [2]:

[1] Allahu i Lartësuar i ka urdhëruar robërit e Tij që të mendojnë, sodisin dhe meditojnë mbi çështjet dhe siç dihet mirë [në ligjin Islam] origjina e një urdhërimi tregon për të qenët vaxhib të çështjes së urdhëruar. Fakti që taklidi bie në kundërshtim me urdhërimin e Allahut (xh.sh.) është provë se imitimi në akide është i ndaluar. Ky fakt mund të shihet qartë edhe nga disa tekste kuranore. Ndër to mund të përmendim: “Thuaj (o Muhamed): “Udhëtoni nëpër botë e shikoni si ka qenë përfundimi i atyre para jush”. Shumica e tyre kanë qenë idhujtarë”. [3] “A nuk e shohin ata mbretërinë e qiejve e të Tokës dhe gjithçka që ka krijuar Allahu…” [4] “Vallë, a nuk përsiatin ata për Kuranin apo i kanë zemrat të kyçura?! [5] Kur Allahu (xh.sh.) zbriti ajetin kuranor: ” Me të vërtetë, në krijimin e qiejve dhe të Tokës dhe në ndërrimin e natës e të ditës, ka shenja për mendarët” [6], profeti (a.s.) tha: “Mjerë për atë e lexon këtë ajet dhe nuk mediton për të” [7]. Në tekstin kuranor gjenden edhe shumë ajete të tjera të cilat përmbajnë të njëjtin kuptim.

[2] Taklidi në akide është sheriatikisht i përbuzur dhe i ndaluar. Allahu (xh.sh.) e ka përçmuar atë në shumë vende në Kuran. Ndër to mund të përmendim: “Po ashtu, në çdo vend që Ne kemi dërguar paralajmërues para teje, pasanikët e atij vendi thonin: “Ne i kemi gjetur etërit tanë në këtë fe dhe po ndjekim gjurmët e tyre”. (Çdo i dërguar) thoshte: “Po sikur unë t’ju kem sjellë (një fe) më të ndriçuar se ajo e të parëve tuaj?!” [8] Në një ajet tjetër Allahu (xh.sh.) ka kritikuar ehli kitabët për taklidin e tyre: “Në vend të Allahut, ata kanë zgjedhur për zot rabinët dhe murgjit e tyre…” [9]. Po ashtu Allahu (xh.sh.) na ka lajmëruar se jobesimtarët në Ditën e Kiametit do të thonë: ” “Dhe do të thonë: “O Zoti ynë, ne iu bindëm parisë tonë dhe eprorëve tanë, por ata na shmangën prej rrugës së drejtë [10]”. Në Kuran hasen edhe shumë ajete të tjera me përmbajtje të njëjtë.

[3] Ymeti mysliman kanë rënë dakord rreth domosdoshmërisë (vuxhub) së njohjes së Allahut (xh.sh.) dhe rreth faktit se kjo njohje nuk arrihet përmes taklidit (imitimit), sepse ai që imiton, mbështetet thjesht te fjalët e personit që ka zgjedhur për të imituar dhe nuk është i aftë të kuptojë nëse fjalët e thëna nga ky individ janë të sakta apo të gabuara.

[4] Është e domosdoshme që bazat e kredos islame të ngrihen mbi besimin e qartë dhe vendimtar. Ky pohim mbështetet në ajetin kuranor ku Allahu (xh. sh) thotë: “Dije se nuk ka zot tjetër të vërtetë përveç Allahut!” [11] dhe ne ndjekim profetin në këtë urdhërim, sepse Allahu (xh. sh) thotë: “Shkoni pas tij, që të jeni në rrugën e drejtë!” [12]. Besimi i pastër dhe përfundimtar në akide nuk arrihet përmes rrugës së imitimit [taklidit].

Mendimi i dytë: Taklidi në akide është i lejuar, ndërsa shqyrtimi i argumenteve nuk është vaxhib

Të këtij mendimi kanë qenë shumë dijetarë, prej fakihëve dhe të tjerë përveç tyre [13]. Ithtarët e këtij mendimi janë mbështetur në argumente të ndryshme tekstuale dhe racionale. Më të rëndësishmet prej tyre janë sa vijon [14]:

[1] Allahu (xh.sh.) ka thënë: “…andaj pyetni ehli dhikr-in, nëse nuk e dini (këtë). [15]. Dijetarët myslimanë kanë thënë se në këtë ajet Allahu i Lartësuar i ka urdhëruar besimtarët që për çështjet për të cilat ata nuk kanë dijeni të pyesin ata të cilët janë të mirinformuar.

[2] Allahu (xh.sh.) ka thënë: “Nuk është mirë që besimtarët të shkojnë në luftë të gjithë njëherësh, por prej çdo bashkësie, një grup të mbetet mbrapa, që të thellohet në mësimin e fesë dhe kështu të këshillojë popullin e vet…” [16] Siç shihet edhe nga ky ajet, Allahu i Lartësuar ia ka bërë obligim (vaxhib) njerëzve pranimin e këshillës të atyre që i këshillojnë ata për çështjet e fesë dhe ky është një urdhërim për ti bërë taklid atyre.

[3] Allahu (xh.sh.) ka thënë: “O besimtarë! Bindjuni Allahut, bindjuni të Dërguarit dhe atyre që drejtojnë punët tuaja.” [17] Dijetarët myslimanë kanë thënë se në këtë ajet Allahu i Lartësuar i ka urdhëruar besimtarët që t’i binden drejtuesve të tyre dhe ato janë dijetarët ose dijetarët dhe emirët së bashku. Bindja ndaj dijetarëve është taklidi (imitimi) i tyre në fetvatë që ata japin në lidhje me çështjet e fesë.

[4] Në mbështetje të mendimit të dytë gjenden edhe disa hadithe profetike, ndër të cilat po përmendim: “Po ju lë sunetin tim dhe sunetin e halifëve të drejtudhëzuar që do vijnë pas meje” [18]. “Prej atyre që do të vijnë pas meje prej sahabëve të mi, merrni si model Ebu Bekrin dhe Umerin, kërkoni udhëzim si udhëzimi i Amarit dhe kapuni pas besës së Ibn Mesudit” [19]

[5] Dijetarët që mbështesin këtë mendim kanë thënë: Nëse shqyrtimi kritik i argumenteve do të kish qenë vaxhib (obligim) atëherë këtë gjë do ta kishin bërë edhe sahabët e profetit (a.s.) dhe do të kishin urdhëruar për një gjë të tillë. Mirëpo një fakt i tillë nuk ka ngjarë, përndryshe do të kishin ekzistuar transmetime që vërtetonin të kundërtën e asaj që sapo pohuam.

[6] Selefët kanë qenë njëzëri në pranimin e shehadit të individëve pa i pyetur ata nëse i dinin apo jo argumentet për shehadetin që sapo kishin thënë.

[7] Nëse taklidi do të kishte qenë i ndaluar, atëherë ixhtihadi do të ishte bërë obligim për çdo besimtar. Një obligim i tillë del jashtë mundësive të njerëzve të thjeshtë dhe kjo do të dërgonte në humbjen e të mirave të adhuruesit, ndërprerjen e të mbjellave dhe riprodhimit si edhe asgjësimin e mjeshtërive dhe ndryshme dhe industrisë.

[8] Në ndryshim nga degëzimet e fesë (si fikhu etj.), në argumentet e akides ka çështje të paqarta, të dykuptimta (gumud) dhe të panjohshme [khifae]. Nëse taklidi në degët e fesë [fikh] është i lejuar për të lehtësuar besimtarin, ndonëse argumentet e fikhut janë më të lehta se ato të akides, atëherë lejimi i taklidit në akide është më parësor duke pasur parasysh se argumentet e akides janë më të paqarta se ato të fikhut dhe lehtësimi për besimtarin është më parësor.

Mendimi i tretë: Taklidi është vaxhib, ndërsa kërkimi i argumentit është haram.

Të këtij mendimi kanë qenë një grup dijetarësh. [20] Për të mbështetur mendimin e tyre ata kanë paraqitur argumentet e mëposhtme [21]

[1] Kërkimi apo shqyrtimi kritik i argumenteve është i ndaluar në Kuran dhe në traditën profetike. Allahu (xh.sh.) ka thënë në Kuran “Askush nuk i vë në dyshim shpalljet e Allahut, përveç atyre që nuk besojnë, prandaj mos të mashtrojë ty bredhja e tyre nëpër botë”. [22] Shqyrtimi i argumenteve të besimit të dërgon në çeljen e derës së polemikës dhe Allahu (xh.sh.) e ka përçmuar fuqimisht polemikën dhe e ka konsideruar atë si një cilësi të jobesimtarëve. Po ashtu nga hadithet e profetit (a.s.) vjen një transmetim sipas së cilit thuhet se profeti i ka ndaluar shokët e tij (r.a.) nga grindjet dhe polemikat. Pasi i pa ata duke debatuar rreth çështjes së kaderit (paracaktimit), profeti u tha atyre: “Në të vërtetë u shkatërruan ata të cilët kanë qenë para jush kur filluan të polemizonin me njëri-tjetrin rreth kësaj çështjeje” [23]

[2] Thellimi në argumentet e akides është një hamendësim që të dërgon në dyshime, në trazimin e mendimit, në dyshime dhe humbje, ndërsa taklidi është një rrugë e sigurt nga iluzionet dhe humbjet. Për këtë arsye është obligim që të shkohet drejt tij, sepse çdo gjë që të largon nga humbjet apo hamendësimet është vaxhib dhe çdo mjet përmes së cilit përmbushet një obligim është obligim në vetvete.

Këto ishin disa prej argumenteve të ofruara nga mbështetësit e mendimit të tretë. Nuk duhet të harrojmë se këta dijetarë, gjatë argumentimeve të tyre, janë mbështetur edhe tek shumica e argumenteve të ofruara nga përkrahësit e mendimit të dytë.

Diskutim dhe vlerësim i argumenteve të lartpërmendura

Nëse do t’i vërejmë më vëmendje tre mendimet në lidhje me taklidin në çështjet e akides dhe argumentet e parashtruara nga secila palë do të shohim se mendimi i parë dhe i tretë është krejtësisht në kundërshtim me njëri-tjetrin, ndërsa mendimi i dytë është më afër qëndrimit të mesëm. Qëndrimi më i saktë në lidhje me këtë çështje, ndonëse Allahu e di më së mire, është se taklidi në akide nuk është i ndaluar për gjithë njerëzit, ndonëse është e këshillueshme që ata të shqyrtojnë kritikisht dhe të nxjerrin konkluzione në bazë të argumenteve, njësoj siç pohohet nga përfaqësuesit e mendimit të parë. Ngjashëm, i pasaktë është edhe mendimi i grupit të tretë, sipas së cilit taklidi në akide është obligim për të gjithë njerëzit dhe se atyre i ndalohet në mënyrë absolute shqyrtimi i argumenteve apo nxjerrja e përfundimeve në bazë të tyre. Grupi i parë ka gabuar, gjithashtu, edhe në pohimin se taklidi është i lejuar në çdo rast.

Siç do të vërejmë edhe në vijim, çështja e taklidit në akide nuk pranon një gjykim të vetëm. Taklidi në disa raste është i lejuar e në disa të tjera jo, e njëjta gjë vlen edhe për kërkimin e argumentit dhe nxjerrjen e konkluzionit në bazë të tij. Për sa i përket këtij rasti, nuk mund të themi se taklidi është absolutisht i lejuar, në të gjitha sferat, apo absolutisht i ndaluar. Ndoshta ky është qëndrimi mesatar që bën të mundur harmonizimin e argumenteve të ofruara nga gjithsecila palë.

Në lidhje me këtë shehjul Islam Ibn Tejimje ka thënë: “Për sa i përket shqyrtimit kritik të argumenteve dhe taklidit njerëzit janë në dy grupe të kundërta. Disa prej tyre e kanë detyrim [vaxhib] kërkimin e argumentit[istidlal] madje edhe për çështjet më të hollësishme, qofshin këto çështje qendrore [usul] apo dytësore të fesë, ndërsa për një grup tjetër induksioni në çështjet e hollësishme [të fesë] (qendrore apo dytësore) është i ndaluar”. Më pas ai thotë: “Më e mira është që të ruhet qëndrimi i mesëm” [24] Në një tjetër vend, po në lidhje me këtë çështje ai thotë: “Nuk mund të thuhet në mënyrë të pakushtëzuar se janë të saktë të gjithë ata të cilët mendojnë se taklidi është vaxhib, e njëjta gjë vlen edhe për ata të cilët pohojnë se ai [taklidi] është i ndaluar”. [25]

Imam Sujutiu, Zoti e mëshiroftë, ka thënë: “Nuk ka asnjë dyshim se është e pamundur që t’i ndalosh të gjithë njerëzit nga taklidi” [26]. Muhamed Emin Shenkiti, Zoti e mëshiroftë, ka thënë: “Qëndrimi më i saktë është se taklidi është pjesërisht i lejuar dhe pjesërisht i ndaluar” [27] Një prej mendimtarëve bashkëkohorë ka thënë: “Në pohimin për moslejimin e taklidit gjendet një përgjegjësi për njerëzit e thjeshtë që tejkalon mundësitë e tyre, po ashtu i pasaktë është edhe pohimi se taklidi është obligim [për çdo individ]” [28] Një tjetër autor shprehet: “Pohimi se taklidi është i ndaluar është tejkalim dhe ekzagjerim… dhe asnjë argument nuk ekziston në favor të atyre  të cilët e bëjnë obligim taklidin për çdo individ madje edhe për dijetarët”[29]

Analizën e argumenteve të paraqitura nga ithtarët e secilit grup do ta diskutojmë si vijon:

[1] Analiza e argumenteve të ithtarëve të mendimit të parë

Së pari, thënies së tyre se shqyrtimi i argumenteve të besimit është obligim [vaxhib] për çdo besimtar i përgjigjemi si vijon:

[a] Nëse kërkimi i argumenteve do të kishte qenë obligim, atëherë këtë gjë do ta kishte bërë profeti (a.s.) dhe sahabët e tij (r.a.) dhe do të kishin urdhëruar për një gjë të tillë. Ibn Hazmi ka thënë: “Askush i cili ka sadopak dijeni për jetën e profetit nuk dyshon në faktin se profeti, që nga koha kur u thirr profet [nga Allahu xh.sh.], nuk reshti së thirruri të gjitha shtresat e njerëzve në besimin tek Allahu (xh.sh.) dhe tek shpallja që i ishte zbritur atij. Ai pranoi këdo që e besoi atë dhe i gjykoi ato me gjykimin e Islamit. Ndër to kishte gra beduine, bari dhe baresha, djelmosha shkretëtire […]dhe njerëz me kapacitete mendore të dobëta. Asnjërit prej tyre apo të tjerëve përveç tyre, profeti (a.s.) nuk i tha: unë nuk e pranoj islamin tënd, apo se feja jote nuk është e saktë për sa kohë ti nuk e dedukton saktësinë e asaj drejt së cilës unë po të thërras. Në këtë rrugë profetike vazhduan sahabët (r.a.) dhe të gjithë çdokush i cili i ndoqi ata deri në ditët tona” [30]

Ibn Semeani, Zoti e mëshiroftë, ka thënë: “Transmetimet sipas së cilave profeti (a.s.) i thërriste jobesimtarët drejt [pranimit të] islamit dhe shehadetit kanë arritur gradën mutevatir”. Autori ka paraqitur argumentet e ndryshme që vërtetojnë pohimin e tij dhe më pas ka pohuar: “Nuk ka asnjë transmetim që të vërtetojë se profeti (a.s.) i ka thirrur jobesimtarët drejt shqyrtimit kritik apo induksionit të argumenteve, përkundrazi gjykimi i sheriatit për jobesimtarin është që ai të ftohet për në Islam. Nëse ai kundërshton, kërkon argumente dhe kohë [për të menduar], nuk është e detyrueshme që ti garantohet një gjë e tillë. Ai mund të pranojë Islamin ose të japë xhizjen, përndryshe ai vritet…nëse ajo që pretendojnë kelamistët është e vërtetë, atëherë çështja nuk do të kishte këtë formë. Përkundrazi, do të duhej që jobesimtarit ti thuhej: “Ti duhet të shqyrtosh kritikisht argumentet dhe të përdorësh induksionin që përmes kësaj rruge të njohësh Krijuesin tënd, të njohësh cilësitë e Tij dhe të gjitha argumentet dhe rrugët përkatëse, më pas të njohësh çështjet e shumta të profecisë. Sipas mendimit të tyre [kelamistëve] sjellja ndaj këtij jobesimtari me luftë apo burgim lejohet vetëm pasi t’i jenë përmendur argumentet dhe ai t’i nënvlerësojë ato… Kjo bie në kundërshtim me konsensusin e myslimanëve. [31]

Imam Gazaliu ka thënë: “Në kohën e profetit (a.s.) dhe të shokëve të tij ështw pranuar Islami i shumë arabëve të vrazhdë e të pagdhendur. Ata merreshin me adhurimin e idhujve, dhe këtë nuk e bënin përmes dijes së argumenteve; edhe nëse do të merreshin me argumente ata nuk do t’i kuptonin dot. Kush mendon se besimi realizohet përmes kelamit dhe argumenteve të detajuara apo ndarjeve të përshkallëzuara, ai është larguar shumë nga e vërteta. [32]

Izu Ibnu Abdi Selam ka thënë: “Mjafton për njerëzit e thjeshtë që t’i qëndrojnë besnikë akides së shëndoshë, dhe nëse ky besim arrihet duke u mbështetur te thëniet e disa dijetarëve atëherë për këtë ka shpërblim. Kjo për arsye se profeti (a.s.) e ka pranuar islamin e beduinëve dhe njerëzve të thjeshtë, duke qenë i sigurt se ato nuk i njihnin argumentet në lidhje më këtë çështje. Kështu që, edhe dijetarët selefë kanë ndjekur të njëjtën metodë kur ua kanë zbatuar njerëzve të thjeshtë gjykimet e islamit; ndonëse ata e kanë ditur që njerëzit e thjeshtë nuk i kanë njohur argumentet [në lidhje me këto çështje] [33].

Shejhul Islam Ibn Tejmija ka thënë: “Nuk ka dyshim se besimtarët që kanë jetuar në kohën e profetit (a.s.), sahabëve dhe tabiinëve nuk ka qenë të urdhëruar të shqyrtojnë kritikisht (nedhr) argumentet të cilat i përmendin kelamistët bashkëkohorë, si ato që vijnë nga ideja e substancave dhe trupave [34].

Nga ajo që shpjeguam më lart, kuptojmë se profeti (a.s.), sahabët (r.a.) dhe ata që erdhën pas tij janë mjaftuar me pranimin e shehadetit [të njerëzve] dhe me pranimin e tyre të bazave të fesë pa i kërkuar atyre shqyrtimin kritik apo deduktimin e argumenteve.

[b] Pohimi që e konsideron kërkimin e argumentit vaxhib i ngarkon njerëzit me një përgjegjësi e cila i tejkalon mundësitë e tyre. Nëse do t’i qëndrojmë besnik tezës së shqyrtimi kritik i argumenteve të akides është vaxhib, atëherë detyrimisht duhet t’i konsiderojmë jobesimtarë [ti bëjmë tekfir] shumë njerëz, për arsye se ata janë të paaftë, apo të pafuqishëm për të kuptuar argumentet apo përdorur deduksionin. Ibn Semeani -Zoti e mëshiroftë- e ka sqaruar qartë këtë gjë kur pohon se: “Një prej gjërave të shëmtuara të kelamistëve janë kushtet që ata i vendosën besimit [pohimi se besimi pa argumente nuk është i pranuar]. Nëse ne do ta ngremë të vërtetën mbi pohimin e tyre, apo nëse do të kërkojmë në fe sipas metodologjisë së tyre, atëherë do të ishte e detyrueshme që të nxirrnim prej feje të gjithë njerëzit e thjeshtë, për arsye se ata nuk njohin vetëm se ndjekjen e pastër [të të tjerëve, dijetarë etj.]. Nëse atyre do t’i shpalosej metodologjia e kelamistëve në njohjen e Allahut (xh.sh.) ata nuk do ta kuptonin atë. Si mund të pritet prej njerëzve të thjeshtë që të bëhen zotërues të metodës induktive, argumentuese apo shqyrtimit kritik të provave? Pika më kulmore ku njerëzit e thjeshtë mund të arrijnë është kapja pas asaj që kanë gjetur tek selefët dhe paria e tyre në lidhje me akiden. Kapja fort pas kësaj; këmbëngulja në çështjet e adhurimit, në shpeshtimin e dhiareve, dhe këtë ta bëjnë me zemër të dlirë nga dyshimet dhe mëdyshjet. I sheh njerëzit e thjeshtë që nuk devijojnë nga ajo që besojnë edhe sikur të priten copa-copa; lum për ata që kanë këtë siguri në besim dhe lum për ata që kanë këtë selamet. Nëse kelamistët do t’i nxirrnin prej feje këto njerëz, atëherë duhet të kuptojmë se ato përbëjnë shumicën e besimtarëve dhe shumicën e ymetit”. Më pas Ibn Semeani thotë: “Nëse kelamistët do të pohojnë se ne nuk i bëjmë jobesimtarë njerëzit e thjeshtë [35] atëherë ata do të binin në kundërshtim me metodologjinë e tyre, sepse, në këtë mënyrë, ato do të pranojnë realitetin e njohjes dhe të besimit edhe jashtë metodologjisë së parashtruar nga ata. Mendoj se ai kelamist që pohon se e pranon besimin e besimtarëve të thjeshtë e bën këtë për tekijeh (shfaqja publike e një bindjeje që nuk përputhet me besimin e brendshëm) dhe i kthehet atij e njëjta kritikë që ai i bënte njerëzve, përndryshe besimi dhe rruga e tyre në metodologjinë që ata ndjekin është ashtu siç e kemi përmendur më parë” [36]

Imam Ebu Hamid Gazaliu ka thënë: “Prej njerëzve më shpërdorues dhe ekstremistë renditen edhe disa kelamistë të cilët i konsideruan jobesimtarë [bëjnë tekfir] njerëzit e thjeshtë dhe pretenduan se kush nuk e njeh kelamin sipas metodologjisë së tyre, apo kush nuk e njeh akiden me argumentet e shpalosura nga ata, është jobesimtar. Në këtë mënyrë këta kelamistë e ngushtuan mëshirën e gjerë të Allahut ndaj robërve të tij dhe e bënë xhenetit vendqëndrim vetëm për një grup të vogël kelamistësh. [37]

Së dyti, të gjithë atyre të cilët kanë përdorur ajete dhe hadithe të ndryshme për të argumentuar obligueshmërinë e kërkimit të argumentit [në çështjet e akides] i përgjigjemi duke pohuar, se ata të cilët nuk e konsiderojnë vaxhib kërkimin e argumenteve në të vërtetë nuk e mohojnë dobinë e një gjëje të tillë, ata kundërshtojnë vetëm pohimin se besimi (imani) mbështetet në shqyrtimin kritik të argumenteve sipas metodës kelamiste. Nxitja në kërkimin e argumentit nuk do të thotë që ta shndërrosh atë në kusht. [38]

Askush nuk e mohon rëndësinë e kërkimit të argumenteve në sheriat, apo të mendimit dhe meditimin në çështjet e fesë, përkundrazi Allahu (xh.sh.) ka nxitur për një gjë të tillë dhe Kurani i lartësuar është i mbushur me argumente racionale, të qarta dhe të kulluara, të cilat të orientojnë në thelbin e çështjes në mënyrën më të lehtë, si edhe me një metodologji të qartë.[39] Gjurmët e shqyrtimit të argumenteve janë të qarta edhe në ajetet që flasin për krijimin dhe nefsin njerëzor. Ato shërbejnë për përforcimin e besimit dhe në konfirmimin e tij. Në të njëjtën kategori përfshihet edhe meditimi mbi ajetet e Kuranit të Lartësuar dhe kuptimi i domethënieve të tyre.

Në lidhje me këtë çështje, shejhul islam Ibn Tejmije pohon: “Ajka e ymetit dhe të përzgjedhurit e tij janë ndjekës të profetit me dije dhe me vepra; ata nxisin për induksion dhe shqyrtim kritik të argumenteve, për nxjerrjen e mësimeve nga faktet dhe argumentet me të cilat Allahu e ka dërguar profetin e tij, si edhe për meditimin mbi Kuranin dhe atë që shpalos ai. [40] Më pas, Ibn Tejmije ka parashtruar shembuj të ndryshëm të marrë nga Kurani i lartësuar që vërtetojnë fjalët e tij. Në një tjetër vend ai shprehet: “Kërkimi i argumenteve- i cili është i lejuar sheriatikisht-, është ai që kufizohet në shenjat dhe udhëzimin me të cilat Allahu e ka dërguar profetin e Tij …Ajo me të cilën argumentohet [në fe] janë faktet e ofruara nga sheriati, kjo është ajo që Allahu ka ofruar për robërit e Tij dhe i ka udhëzuar ata, përmes saj, në rrugën e drejtë” [41]

E gjithë kjo tregon për rëndësinë dhe pranimin e çështjes në fjalë. Në të ka edhe situata kur kërkimi i argumenteve, në disa raste, bëhet detyrë. [42] Ajo që mohohet nga ne është argumentimi me ajetet apo hadithet, e përmendura në këtë ese, për të vërtetuar obligueshmërinë e kërkimit racional të argumenteve sipas metodologjisë kelamiste, apo pohimi se besimi është i pavlefshëm nëse nuk arrihet duke ndjekur këtë metodologji.

Për këtë arsye Ibn Semeani ka thënë: “Ne nuk e mohojmë shqyrtimin kritik të argumenteve aq sa lejohet në Kuran dhe traditën profetike, në mënyrë që besimtarëve përmes tij t’i shtohet besimi, t’i rehatohet gjoksi dhe t’i qetësohet zemra. Ajo që ne mohojmë është metodologjia e ilmu kelamit dhe bazat e saj. [43]

Shehul Islam Ibn Tejmije ka thënë: “Ata të cilët e kanë bërë kërkimin e argumentit vaxhib nuk zotërojnë asnjë provë që të vërtetojë se kërkimi i argumentit është vaxhib në përgjithësi, argumentet flasin për të qenurit obligim vetëm për ndonjë çështje specifike. Ata shpesh argumentohen duke thënë se vaxhibi (obligimi) arrihet vetëm me vaxhib”. Më pas, Ibn Tejmija, ofron disa ajete që lidhen me urdhërimin për shqyrtimin kritik të argumenteve, dhe pohon se këto tekste flasin për polemika me mendjemëdhenjtë mohues, ata janë urdhëruar për të shqyrtuar argumentet në mënyrë që të njohin të vërtetën dhe ta pranojnë atë. Nuk ka dyshim se kërkimi i argumentit është vaxhib për këtë kategori” [44] Kjo çështje, -të cilën e ka sqaruar Ibn Tejmija- është një prej llojeve të shqyrtimit kritik të argumenteve i cili është i lejuar sheriatikisht.

Së treti, përsa i përket ajeteve të cilat janë ofruar si dëshmi për faktin se taklidi është i ndaluar, i përgjigjem duke thënë se këto tekste flasin për “ata të cilët i bëjnë taklid të kotës” [45] dhe se ajetet e përmendura kanë ardhur për jobesimtarët të cilët ndiqnin atë që ishte e ndaluar të ndiqej dhe braktisnin atë të cilën ishin të urdhëruar ta ndiqnin. [46]

Së katërti: thënies së tyre se ekziston konsensusi i ymetit mysliman rreth obligueshmërisë së njohjes së Zotit dhe se njohja e hyjnores nuk arrihet përmes taklidit, i përgjigjem duke thënë se njerëzit kanë rënë në kundërshti të mëdha rreth burimit të njohjes së Zotit, a është njohja e Zotit fitrore apo racionale? Mendoj se qëndrimi i saktë është se burimi i njohjes është fitrore [47] dhe se dija që të dërgon te njohja e Zotit gjendet te çdo person. Nëse ajo arrihet përmes dijes racionale atëherë shqyrtimi racional i argumenteve të akides do të ishte gjëja parësore e mesazhit të profetit (a.s.)- dhe kjo dihet që nuk është kështu. Jobesimtarët, së pari, thirren për të besuar në teuhid. Nëse dikush prej tyre pohon se e pranon ekzistencën e një krijuesi kjo nuk e bën atë mysliman. Allahu (xh.sh.) na ka lajmëruar në Kuranin e tij, për njohjen fitrore të jobesimtarëve kur ka thënë: “Nëse ti (o Muhamed) i pyet ata: “Kush i ka krijuar qiejt dhe Tokën?, me siguri që do të të thonë: “Allahu!”.” [48] Ngjashëm, nëse një jobesimtar pohon se ai e njeh Allahun (xh.sh.) si Zotin e gjithë botrave dhe furnizuesin e krijimit as kjo nuk e bën atë mysliman. Njohja e Zotit është fitër e pastër që Zoti ia ka dhuruar shumicës së krijimit të Tij. [49] Gjithsesi, kur fitra prishet atëherë kërkimi i saktë racional bëhet i nevojshëm.

Nga sa thamë më sipër, kundërshtarët e kelamistëve i përgjigjen atyre duke thënë se ne nuk e pranojmë domosdoshmërinë e njohjes së Zotit [përmes argumenteve] dhe nuk e kufizojmë atë vetëm tek njohja racionale dhe shqyrtimi kritik i argumenteve [50] -duke marrë parasysh edhe faktin që vetë kelamistët dhe ata që i ndjekin ata kanë mendime mospajtuese në lidhje me këtë çështje [51]. I pasaktë është, gjithashtu, edhe pohimi i tyre se për sa i përket domosdoshmërisë së njohjes së Zotit përmes argumenteve racionale ekziston ixhmai [konsensusi] i dijetarëve mysliman.

Për sa i përket thënies së tyre se mukalidi (imituesi) nuk zotëron asgjë vetëm se kapjen pas fjalës së atij që ai imiton duke mos e ditur nëse është, apo jo, ajo e saktë, ne mund të themi se mukalidi e ka obligim të përparoj me sa ka mundësi në rrugën e njohjes së të vërtetës dhe të saktës. Nëse ai nuk arrin të kuptoj diçka atëherë ai ndjek thënien e dikujt që është më i ditur se ai, sepse ai është i urdhëruar të pyes nëse nuk di diçka. Për të është e mjaftueshme që ta njoh të saktën përmes një njohjeje të përgjithshme dhe të përmbledhur dhe kjo arrihet përmes ndjekjes së një dijetari të ditur në Kuran dhe Sunet. [52]. Allahu nuk ngarkon askënd përtej mundësive të tij. Obligimi i individit është që ti druhet Zotit me aq sa ka mundësi.

Së pesti: “Atyre të cilët pohojnë se baza e besimit duhet ngritur mbi besimin e palëkundur dhe se kjo nuk arrihet përmes rrugës së taklidit, i përgjigjemi duke thënë se ne e pranojmë faktin që besimi duhet të jetë i patundur, por kjo nuk kufizohet në metodat e shpikura prej kelamistëve të kërkimit racional apo sheriatik. Ne jemi të bindur se besimi i palëkundur arrihet pa shqyrtimin kritik të argumenteve sipas metodologjisë kelamiste, gjithnjë nëse taklidi është i saktë [53]. Nëse besimi i palëkundur nuk arrihet përmes taklidit atëherë është e nevojshme që të shqyrtojmë argumentet dhe të zbatojmë induksionin sheriatik derisa të arrijmë sigurinë (jekin) në akide.

(B) Për sa i përket mendimit të shprehur nga grupi dytë, nëse përmbajtja e thënieve të tyre është se taklidi në akide është i lejuar në çdo rrethanë, ky mendim është i pasaktë. Ndërsa, nëse qëllimi i pohimeve të tyre është se taklidi në akide nuk është i ndaluar dhe as vaxhib, por ai është i lejuar në disa raste dhe i ndaluar në disa të tjera, atëherë ky është një mendim i pranueshëm.

(C) Diskutim rreth pohimeve dhe argumenteve të grupit të tretë

Së pari, nuk ka dyshim se pohimi që taklidi në akide është i detyrueshëm për çdo njeri të përgjegjshëm është një ekzagjerim i qartë. Nuk ka asnjë argument që ta bëjë taklidin të detyrueshëm për çdo person, madje origjina e mendimit Islam është se taklidi është i ndaluar, por ai lejohet sa herë që shfaqet domosdoshmëria.

Së dyti, është e nevojshme që t’i përgjigjemi të gjithë atyre mendimeve që ndalojnë shqyrtimin e argumenteve të Kuranit dhe Sunetit.

(a) Termi “polemikë” që është përdorur në ajetet kuranore ka si qëllim të përshkruajë polemikat e kota, ashtu siç thotë edhe Allahu (xh.sh.) në Kuran: “[secili popull] u përpoq ta mohonte të vërtetën me kundërshtime [xhadil] të rreme.” [54]. Kjo është e ndryshme nga polemika për të vërtetën, Allahu (xh.sh.) për këtë të fundit ka thënë: “…dhe diskuto [xhadil] me ata në mënyrën më të mirë!” [55]. Për sa i përket hadithit profetik, i cili e ndalon polemikën në çështjen e kaderit, mund të themi se profeti përmes tij i bëri sahabët të qëndronin tek e vërteta tekstuale dhe i ndaloi ata nga polemika me tekstin. Dijetarë të tjerë kanë dhënë mendime të ndryshme në lidhje me këtë çështje. [56] Shqyrtimi kritik i argumenteve nuk e bën gjithnjë polemikën obligim.

(b) Jo çdo shqyrtim kritik i argumenteve është i ndaluar, por në të gjenden pjesë të cilat janë të lejuara sheriatikisht. Këtë çështje e kemi sqaruar më lart në shqyrtimin tonë.

Së treti, përgjigja jonë ndaj pretendimit se analiza e argumenteve të akides të shpie gjithnjë në dyshime etj, është se shqyrtimi racional i cili të orienton në hamendësime dhe dyshime është vetëm shqyrtimi i pasaktë racional, ndërsa analiza e saktë racionale -dhe kjo është ajo që kërkohet nga sheriati- e ka përfundimin e sigurt [57] dhe Allahu i lartësuar e di më së miri.

Përktheu nga arabishtja: Rezart Beka

Referenca

[1] Shih libri “Fusus fi Usul li Xhesas vëll III/ f. 369; Xhamia bejan El-Ilm ue fadlihi të Ibn Abdul Berr, f. 975-997; “Ihkam fi Usul el-Ahkam” të Ibn Hazmit vëll 2/f. 1039, 1040, 1091 e më tej; Tebsir fi Din të Ebi Mundhir El-Isfrajini f. 180-81; El-Fekihi uel Mutefekahu të El-Bagdadi vëllimi 2, f. 66, Kapitullin e ixhtihadit nga libri “Et-Telkhis” të Imam Xhuvejnit, f. 98-100; “El-Mustesfa” të Imam Gazaliut, f. 4-139-146; Sherh el Suneh të El-Baghavi vëll 1, f. 289; El-Mehsul fi Ilmul Usul të Imam Raziut f. 2-3-120; “Itihaf Dheui El-Besair bisherh raudatu nadhir të Nemleh vëll 8 f. 174 e më tej; “Ihkamul Ahkam të El-Amidi vëll 3, f. 229, “Mexhmua Fetaua” të Ibn Tejmijes vëll. 20 f. 18; El-Musedeh Ali Tejmijeh vëll 2, f. 844-850; “Ilamu Muakiin” vëll 2, f. 188 e më tej; Fethul Bari” të Imam Ibn Haxherit vëllimi 13, f. 349 e më tej; “Rad ala men ekhlede ilel Ard” të Imam Sujutiut f. 135; Sherhul Keukeb el-Munir të Ibn Nexharit vëll 4, f. 533-537; Irshad el-Nukad ila tejsir el-Ixhtihad të Sanaanit f. 87; “Fauatihu el-Rahamut bi-shehr Muselim el-Thubut” si koment i Mustesfasë së Gazaliut vëllimi 2, f. 401; Leuamia Enuar el-Behijeh të Sefarinit vëll 1, f. 267-269, 271; Irshadul Fuhul të Imam Sheukanit, f. 392-393; Tarikatu El-metheli fi irshad ila terk el-Teklid ve itbau ma hue eula të Nuru El-Hasen Khan, f. 156-158; Medkhal ile medhheb el-Imam Ahmed Ibn Hanbel të Ibn Bedran, f. 389; Eduae Bejan të Shën Kitit, vëll. 7, f. 486 e më tej dhe vëllimi 7 f. 486; Kamea ehlu el-Zig uel ilhad an el-Taan fi teklif eimetu el-ixhtihad të Muhamed El-Khadar Shenkiti, f. 123.

[2] Shih referencat e sipërpërmendura.

[3] Sure Rum ajeti 42

[4] Sure Araf ajeti 185

[5] Sure Muhamed ajeti 24.

[6] Sure Ali Imran ajeti 180

[7] Transmeton Ibn Hibani në Sahihun e tij (El-Ihsan bitertib shihu ibn Hiban), vëll 8, f. 9. (219) Kitab Rakaik, kapitulli i teubes, nga Aishja (r.a.), shih edhe tefsirin e Ibn Kethirit vëll 1, f. 441-442.

[8 Sure Zuhruf ajeti 23-24.

[9] Sure Teube ajeti 31.

[10] Sure Ahzab ajeti 67

[11] Sure Muhamed ajeti 157

[12] Sure Araf ajeti 157.

[13] El-Fekihi uel Mutefekahu të El-Bagdadi vëll 2, f. 66; El-Ihkam të Ibn Hazmit vëll. 6, f. 1040 e më tej; Kapitullin e ixhtihadit nga libri “Et-Telkhis” të Imam Xhuvejnit, f. 100 e më tej; El-Mustesfa të Imam Gazalit vëll. 3, f. 143l; El-Mehsul fi ilmi Usul të Imam Razit vëllimi 2-3, f. 125-127; Ihkam el-Ahkam të Amidiut vëllimit 3, f. 230, 231; Mexhmua Fetauah të Ibn Tejimes vëll. 20 f. 202; El-Musedeh Ali Tejmijeh vëll. 2, f. 849; Fet’hul Bari vëll. 13, f. 349 dhe 350; “Rad ala men ekhlede ilel Ard” të Imam Sujutiut f. 135; Sherhul Keukeb el-Munir të Ibn Nexharit vëll. 4, f. 534, 539-540; Irshad el-Nukad ila tejsir el-Ixhtihad të Sanaanit f. 92 e më tej; “Fauatihu el-Rahamut” vëllimi. 2/ f. 401; Leuamia Enuar el-Behijeh të Sefarinit vëll 1, f. 268-271; Irshadul Fuhul të Sheukanit, f. 392-393; Tarikatu El-metheli të Nuru El-Hasen Khan, f. 156-157; Eduae Bejan të Shën Kitit, vëll. 7, f. 386; Kamea ehlu el-Zig uel ilhad an el-Taan fi teklif eimetu el-ixhtihad të Muhamed El-Khadar Shenkiti, f. 125.

[14] Sure Nahl ajeti 43 dhe Sure Enbija ajeti 7.

[15] Sure Teubeh ajeti 122.

[16] Sure Nisa ajeti 59.

[17] Pjesë nga hadithi, burimin e të cilit e kemi përmendur më lart.

[18] Transmeton Tirmidhiu në Sunenin e tij vëll. 5, f. 672 Kitabul Menakib, kapitulli Menakib abdullah ibn mesun (r.a.). Tirmidhiu në lidhje më këtë hadith ka pohuar: “hadith hasen garib”, gjithashtu këtë hadith e ka transmetuar edhe Imam Ahmed në Musnedin e tij vëll. 5, f. 385, 399. Shih Musnedin El-Muhakak vëllimi 38 f. 310 (23275), 399 (23386). Hadithin e parë e kanë transmetuar një grup prej ehli sunetit: shih burimin e lartpërmendur vëll. 38, f. 280-282 (23244).

[19] Shih librin Ihkam të Ibn Hazmit, f. 1051 e më tej, El-Mustesfa të Gazalit, f. 139-141, 143; El-Mehsul të Imam Raziut vëll. 2-3, f. 126-127, Ihkamul Ahkam të Amidiut vëll. 3, f. 229-234; Mexhmua Fetaua të Ibn Tejmijes vëll. 20, f. 202; Fet’hul bari të Ibn Haxherit vëll. 13, f. 349; Sherhul Keukeb el-Munir të Ibn Nexharit vëll. 4, f. 535, 536; Feuatihu el-Rahamut vëll. 2, f. 401-403; Leuamia Enuar el-Behijeh të Sefarinit, vëll. 1, f. 272; Tarikatu El-metheli të Nuru El-Hasen Khan f. 157-159. [Vazhdon citimi] Et-Teklid uel Telfik të Albanit f. 51-52; Tebsir el-Nuxhibae bi-tehkikah el-Ixhtihad ue el-Telkid ue el-Telfik uel Iftae të Muhamed el-Hafnauit, f. 203, 204; El-Teklid uel Fetaua ue Ahkamihuma fi sheriatul Islamijeh të Abdurrahman el-Busejrij, f. 205-213, El-Teklid fi sheriat el-Islamijeh të Abdullah ibn kmer El-Shenkiti, f. 27; Kamea ehlu el-Zig uel ilhad të Muhamed Khadar el-Shenkiti, f. 127.

[20] Shih referencat e lartpërmendura.

[21] Sure Gafir ajeti 4.

[22] Transmeton Tirmidhiu në Sunenin e tij vëll.4, f. 443 kitabul kader, kapitulli “fi teshdid fi el-Khaud fi el-kader; Ibn Maxheh në Sunenin e tij vëll. 1, f. 33 el-mukadimeh (35). Busejri në veprën e tij Misbah el-Zuxhaxheh fi zauaid Ibn Maxheh vëll. 1, f. 58 ka thënë: “Zinxhiri i transmetimit [të këtij hadithi] është i saktë dhe transmetuesit janë të besueshëm”; Imam Ahmedin në Musnedin e tij vëll. 2, f. 178 nga Amr Ibn Shuajb ky nga babai i tij si dhe nga gjyshi i tij, e saktësoi këtë hadith muhakaku El-Musned El-nedhr vëll. 11, f. 250, 51 (6667).

[23] Mexhmua Fetaua, vëll. 20, f. 18.

[24] Po aty, vëll. 20, f. 203.

[25] Rad ala men ekhlede fil Ard, f. 153. (dimne mexhmuah El-resail El-Kelamijeh).

[26] Eduau el-Bejan, vëll. V, f. 487.

[27] Tebsir el-Nexhibae bi-tehkikah el-Ixhtihad ue el-Telkid ue el-Telfik uel Iftae të Muhamed el-Hafenaui, f. 205.

[28] El-Uadih fi Usuli el-Fikh Lil mubtediin të Dr. Muhamed el-Oshkar, f. 214; shih edhe El-Musedeh Ali Tejmijeh, vëll. 2, f. 847; El-Mukaledun ue El-Eimetu el-erbea të Meashasheh, f. 14.

[29] El-fesl minel El-Milel ue Nihal ue El-Ahuae ue El-Nihal, vëll. 4, f. 42-43 në mënyrë të përmbledhur.

[30] El-Intisar El-Ehlul Hadith, f. 172, dimne saunu el-Mantik të Imam Sujutiut.

[31] El-Tefrikah bejne El-Iman ue El-Zindikah, f. 184-185 (dimne saunu el-Mantik të Imam Sujutiut)

[32] El Fetaua, f. 153, shih edhe librin Kauaidul el-Akaid të Imam Gazaliut, f. 79, El-Nebeuat të Ibn Tejmijes, f. 66; Irshadul Fuhul të sheukanit, f. 393. Për të shtuar njohurinë rreth kundërpërgjigjes ndaj pohimit që e bën kërkimin e argumentit obligim, shih “hakikatu el-teuhid bejne ehlu suneh uel mutekelimine të Abdurrahim el-Sulemi, f. 175-185.

[33] Deru Tearud El-Akl ue el-Nakl, vëll. 7, f. 408.

[34] Në vijim të librit tonë do të shqyrtojmë veçanërisht temën e gjykimit të imanit të atij që bën taklid.

[35] el-Intisar Ehlu el-Hadith, f. 177, 178 (dimne saunu el-Mantik të Imam Sujutiut)

[36] El-Tefrikah bejne El-Iman ue El-Zindikah, f. 183, shih edhe librin “El-Nubuat” të Ibn Tejmijes, f. 69 si edhe Fet’hul Barin vëll. 13, f. 350.

[37] Shih, Fet’hul Bari, vëll. 13, f. 353-354.

[38] Shih librin “Hakikatu el-Teuhid bejne Ehlu Suneh ue El-Mutekelimine të Abdurrahim el-Sulemi, f. 175.

[39] “El-Nubuvat”, f. 71

[40] Po aty, f. 70.

[41] Shih sqarimin e kësaj çështjeje në faqen nr. 115-117.

[42] El-Intisar Ehlu El-Hadith, f. 171(dimne saunu el-Mantik të Imam Sujutiut).

[43] Mexhmua El-Resail El-Kubra, vëll. 2, f. 340.

[44] El-Musedeh Ali Tejmijeh vëll. 2, f. 850.

[45] Fet’hul Bari i Ibn Haxherit, vëll. 13, f. 351, shih edhe “Ilam el-Muakiin” të Ibn Kajimit, vëll. 2, f. 188.

[46] Mexhmua el-Resail el-Kubra, vëll. 2, f. 340. Shih edhe “Kitabu hakika el-Teuhid bejne ehlu suneh ue El-Mutekelimin” të Abdurrahim Es-Sulemi, f. 131 e më tej; “El-Ediletu Aklijeh ala usul el-Itikad të Suud el-Arifi, f. 198 e më tej.

[47] Sure Lukman ajeti 25.

[48] Mexhmua Resail el-Kubra, vëll. 2, f. 347, “Deru Tearud El-Akl ue el-Nakl” të Ibn Tejmijes, vëll. 7, f. 457 (citimi është i perifrazuar); Shih edhe Kitab Euelu Uaxhib ala el-Mukelif ibadetullahi teala të Gunejmanit, f. 14 e më tej.

[49] Mexhmua Resail el-Kubra, vëll. 2, f. 347; shih edhe “daru tearud”, vëll. 8, f. 46.

[50] Shih Mexhmua Resail el-Kubra, vëll. 2, f. 346-347; Hakikatu El-Teuhid të Sulemit f. 174 e më tej.

[51] Shih “Et-Teklid uel Iftae uel Istiftae të Raxhihijut, f. 61-62.

[52] Shkoqitja e kësaj çështjeje do të vijë në faqen 110 e më tej.

[53] Shkoqitja e kësaj çështjeje do të vijë në faqen 115 e më tej.

[54] Sure Gafir ajeti 5.

[55] Sure Nahl ajeri 125.

[56] Shih veprën “El-Mustesfa” të Imam Gazaliut, vëll.4, f. 144.

[57] Tebsir el-Nuxhibae bi-tehkikah el-Ixhtihad ue el-Telkid ue el-Telfik uel Iftae të Muhamed el-Hafnauit, f. 205, citim i perifrazuar.